Krajowy Dom Ubogich w Gorzowie założony został z polecenia króla Fryderyka Wilhelma II jako zakład opieki nad inwalidami i żebrakami z terenu Nowej Marchii.
Budowa głównego gmachu trwała od 1 lipca 1799 r. do czerwca 1802 r.
W gmachu tym położone były m.in.: sala pracy na 200 osób (wg planu z XIX w. w części zachodniej na I piętrze od podwórza była przędzalnia, zaś na II, od frontu - tkalnia), kaplica na 250 osób, 3 sypialnie, jadalnia na parterze od frontu w części zachodniej,
a ponadto mieszkanie inspektora kontrolera, przełożonego i innych urzędników oraz pokoje dla kaznodziei, kantora i chirurga.
Zakład przyjmował osoby bez stałego miejsca zamieszkania i bez zawodu. Podopieczni zobowiązani byli do pracy w przędzalni wełny. W pierwszym roku istnienia zakładu przyjęto do niego 252 biednych, 33 więźniów i 14 obłąkanych - łącznie 299 osób. Średnio codziennie przebywały tu 84 osoby.
Budynek pełnił swą funkcję przez cały XIX wiek. W końcu tego stulecia zbudowano nową ogniotrwałą klatkę schodową.
W 1920 r. gmach przejęty został przez Pruski Rolniczy Zakład Badawczo-Doświadczalny,
a w 1935 r. przedłużony został o jedną oś w kierunku zachodnim, z włączeniem wcześniej dobudowanej bocznej klatki schodowej.
Po wojnie zachowano funkcje instytutu naukowego przekazując budynek Instytutowi Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. Budynek utrzymany w formach klasycyzmu.
Główny gmach dawnego Krajowego Domu Ubogich zamyka cały zespół od strony północnej. Budynek ten wychodzi fasadą w kierunku północnym ku ogrodowi
i ul. Teatralnej oddzielonej od niego linią kolejową. Elewacja tylna wychodzi na największy, główny dziedziniec założenia. Od strony zachodniej z gmachem łączy się pod kątem prostym nowsze skrzydło tzw. ekonomatu dobudowane w 1879 roku.
Budynek założony na rzucie wydłużonego prostokąta jest murowany, otynkowany, niepodpiwniczony, dwupiętrowy z poddaszem, nakryty czterospadowym dachem.
Stropy drewniane, na parterze w niektórych pomieszczeniach są sklepienia krzyżowe
i kolebkowe z lunetami.
Główna klatka schodowa żelbetowa, trzybiegowa z końca XIX w., klatka schodowa
od strony zach. z tego samego czasu, dwubiegowa o granitowych stopniach, trzecia klatka dobudowana w latach 20-tych XX w. od wschodu - dwubiegowa, żelbetowa.
Więźba dachowa drewniana, stolarka drzwiowa płycinowa (od frontu zachowane główne drzwi wejściowe z ok. 1800 r.), stolarka okienna z I połowy XX w.
Bryła budynku jest prosta i zwarta, elewacje symetryczne.
Fasada ma obecnie 24 osie okienne.
Parter oddzielony został od wyższych kondygnacji pasem płaskiego boniowania. Środkowa, pięcioosiowa część fasady lekko wyodrębniona w przyziemiu, w dwóch wyższych kondygnacjach rozczłonkowana jest toskańskimi pilastrami, w wielkim porządku dźwigającymi belkowanie i gzyms koronujący.
Oś elewacji akcentuje brama wejściowa do budynku, a nad nią szerokie okna sklepione półkoliście na pierwszym i odcinkowo na drugim piętrze.
Okna elewacji frontowej obramione są tynkowymi opaskami, a w partiach ryzalitów dodatkowo zaakcentowane kluczami.
Elewacja tylna, przy pewnym uproszczeniu detalu, ma układ identyczny jak fasada (trzy osie od zachodu zasłonięte są przez dobudowaną oficynę). Wnętrze ma układ 2,5 -traktowy.
Główna klatka schodowa położona jest na osi od strony frontowej, dwie boczne klatki na zachodnim i wschodnim końcu gmachu.
Opracowanie: Anna Baran, Marzena Maćkała
Na podstawie materiałów udostępnionych przez:
- Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze
Delegatura w Gorzowie Wlkp.
- Pracownię Miejskiego Konserwatora Zabytków
w Urzędzie Miasta Gorzowa Wlkp.
Fot. Sławomir Sajkowski